Желіде Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты депутаттарының TikTok әлеуметтік желісіне контентті шектеу немесе толық тыйым салу туралы ұсынысын талқылау жалғасуда. Сенаторлар ел премьер-министрінің атына өтініш жазған. Бұл қосымшаны мемлекеттік реттеудің негізгі аргументтері заңсыз мазмұнның балалардың психикалық денсаулығына теріс әсері, киберқауіпсіздік және жеке деректердің құпиялылығы мәселелері, жалған ақпараттың таралуы және қауіпті онлайн-челлендждердің таралуы болып табылады. Айта кетейік, бұл парламенттің жоғарғы палатасы депутаттарының билікті қытайлық әлеуметтік желіні мемлекеттік бақылауға алуға шақырған алғашқы әрекеті емес. Ақпан айында халық өкілдері осындай өтінішпен премьер-министрдің орынбасары Роман Склярға да жүгінген болатын. Бұдан кейін Үкімет басшысының орынбасары билік TikTok өкілдерімен байланыста және ұлттық ерекшеліктер мен қажеттіліктерді ескере отырып, Қазақстанда әлеуметтік желіні бейімдеу бойынша жұмыс кездесулерін өткізіп жатқанын айтты. Finprom.kz редакторлары қазақстандық аудиторияның осы әлеуметтік желіге қатысуы туралы деректер жинады, сонымен қатар басқа елдердің TikTok-тағы бейнелерге қалай қарайтынын анықтады.
DataReport — 2024 деректеріне сәйкес, Қазақстанда TikTok әлеуметтік желісінің таралуы өте жоғары. 2024 жылдың қаңтарында бұл қосымшаны Қазақстандағы ересек интернет пайдаланушылардың 77,5% немесе 14,1 млн-нан астам адам орнатқан. Пайдаланушылардың гендерлік бөлінуі біркелкі дерлік: 51,1% әйелдер және 48,9% ерлер.
Бір жыл ішінде Қазақстанда TikTok бейнелерін көрушілер саны 35,4%-ға, яғни әлеуметтік желінің аудиториясы 3,7 млн адамға өсті. Есеп авторлары Қазақстан Республикасындағы 14,1 миллион қолданушының кейбірі әлі де кәмелетке толмағандар болуы мүмкін екенін атап өтті. Бұл ақпаратты Қазақстандағы TikTok өкілдігінің баспасөз қызметінің деректері жанама түрде растайды. NUR.kz порталына берген сұхбатында компанияның PR мамандары 2023 жылы желі әкімшілері 13 жасқа толмаған пайдаланушыларға тиесілі ҚР-дағы 1,2 млн-нан астам аккаунтты, ал 2024 жылдың сегіз айында тағы 1,8 млн аккаунтты мәжбүрлеп жойғанын хабарлады.
Басқа әлеуметтік желілермен салыстырғанда Қазақстандағы TikTok аудиториясы ең үлкен. Елдегі сұранысы бойынша екінші орында Meta өнімі Instagram, оны 12,1 млн қазақстандық пайдаланады. Бір жыл ішінде, 2023 жылдың қаңтарынан 2024 жылдың қаңтарына дейін ҚР-да платформаны пайдаланушылар саны 16%-ға артты. Басқа әлеуметтік желілер қазақстандықтарды айтарлықтай аз тартты. ВКонтакте аудиториясы — 3,4 млн, Facebook — 2,6 млн, Одноклассники — 1,5 млн аккаунт. Ресейлік қосымшалардың танымалдығы төмендеуде.
«Жастар» ғылыми зерттеу орталығының зерттеу нәтижелеріне сүйенсек, 2024 жылы TikTok жас қазақстандықтар арасында ең танымал әлеуметтік желілер мен мессенджерлердің үштігіне кірді. Оны жастардың 63,9% пайдаланады. Өткен жылы пайдаланушылардың осы қолданбаға деген міндеттеме деңгейі де жоғары болды.
Биліктің сенаторлардың TikTok-қа тыйым салу және шектеу туралы ұсынысына реакциясына қарағанда, шектеудің немесе тыйым салудың қатаң нысандары әлі нақты қарастырылып жатқан жоқ. Қазіргі уақытта бұған заңдық негіз жоқ. Орталық коммуникациялар қызметінде өткен баспасөз мәслихатында ҚР цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінің Ақпараттық қауіпсіздік комитетінің төрағасы Руслан Әбдіқалықовтың айтуынша, егер платформада Дербес деректер таралса, билік немесе пайдаланушылар ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігіне (МАМ) шағымдана алады. ҚР МАМ өз кезегінде әлеуметтік желі өкіліне жүгініп, бұзушылық туралы хабарлауы тиіс. Егер желі әкімшілері нұсқаманы орындамаса және бейнені жоймаса, онда тыйым салудың төтенше шараларын қабылдау туралы мәселе туындайды. Әзірге, Әбдіқалықовтың айтуынша, қазақстандықтардан бұл мәселе бойынша бірде-бір шағым түскен жоқ. 2024 жылы Қазақстан Республикасында дербес деректердің сыртқа шығып кетуінің негізгі арналары микроқаржы ұйымдары, екінші деңгейлі банктер және байланыс операторлары болды.
Соңғы бірнеше жылда кейбір дамыған елдер де шетелдік интернет-платформаларды әлеуметтік желілермен шектеу мәселесін көтерді. Мысалы, Канада үкіметі өткен жылы мемлекеттік қызметкерлердің ресми құрылғыларында TikTok қолдануды шектеу туралы шешім қабылдады. Билік жариялаған мақсат — әлеуметтік желілер арқылы дұшпандық мәлімдемелер мен зорлық-зомбылыққа шақырулардың таралуына жол бермеу. Канада үкіметінің киберқауіпсіздік сарапшылары TikTok деректер жинау әдістері пайдаланушыларды кибершабуылдарға осал қалдыруы мүмкін деп болжады. CBC телеарнасының хабарлауынша, өткен жазда елде Facebook пен Instagram-да жаңалықтарға қолжетімділік жабылған.
Көптеген басқа батыс елдерінде TikTok қосымшасының жұмысы шектеулі немесе мүлдем тыйым салынған. Мұндай шешімдерге Австралия, Үндістан, Ұлыбритания, Жаңа Зеландия, Дания, Бельгия, Норвегия келді. АҚШ-та бұл қытайлық әлеуметтік желіге де тыйым салынған. Деректердің қауіпсіздігіне қатысты талаптардан басқа, билік жасөспірімдердің психикалық денсаулығына зиян келтіруі мүмкін кейбір қолайсыз мазмұнға алаңдаушылық білдірді. Тағы қосайық: штаттардың бірінде келесі жылдан бастап олар 14 жасқа дейінгі балаларға олардың дамуына зиянды әсер ететіндіктен барлық әлеуметтік желілерге тыйым салуды көздеп отыр. Айтпақшы, Батыс елдерінің барлық әлеуметтік желілеріне Қытайда толығымен тыйым салынған.
Ресейде цифрлық қосымшаларға тыйым салулар мен шектеулер саяси реңкке ие болды. Instagram және Facebook сайттарының қызметі 2022 жылдың 14 наурызынан бастап бұғатталды. Елдің Бас прокуратурасы американдық meta холдингін экстремистік ұйым деп тануды талап етті, өйткені мынау платформасы арқылы ресейліктерді өлтіруге, азаматтардың жаппай тәртіпсіздіктерге қатысуына шақырулар таратылды. Ресейдің TikTok желісімен де идеалды емес қарым-қатынасы бар: 2022 жылдың наурызында компания жалған заңға байланысты Ресейде жаңа мазмұнды жариялауды тоқтататынын жариялады. 2024 жылы YouTube хостингіндегі бейнелерді көру жылдамдығы техникалық себептерге байланысты ресми түрде шектелді.
