Қазақстанда 2018 жылдан бері алғаш рет интернет-алаяқтық саласындағы қылмыстар саны азайды. 2022 жылы осындай 20,6 мың құқық бұзушылық тіркелді (3,9% азайған). Келтірілген шығын, Ішкі істер министрлігінің мәліметінше, 20 млрд теңгеден асты.
Қылмыстық әрекеттің бұл түрі соңғы жылдары өте қарқынды дамып келеді. ҚР Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің (ҚС АЕК) есебінде қылмыстыың бұл түрі 2018 жылдан бастап бөлек көрсетіле бастады. Сол жылы полицейлер мұндай 517 қылмысты ғана тіркеген. 2019 жылдан бері Қазақстанды интернет-алаяқтық күрт көбейіп, 7,8 мыңға жетті. Пандемия жағдайды одан сайын ушықтырып, 2021 жылы соңғы жылдардағы ең жоғары көрсеткіш: 21,4 мың осындай құқық бұзушылықтар тіркелді.
2022 жылы аздап төмендегеннен кейін биыл киберқылмыс қайтадан қарқын ала бастады. 2023 жылдың қаңтар-ақпан айларында статистика тағы да өсім көрсетті. Алғашқы екі айда құқық қорғау органдары онлайн-алаяқтардан құқық бұзушылық туралы 3,4 мың шағымды қарауға алды, бұл 2022 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 16,1% артық.
ҚР БП ҚС АЕК статистикасына сүйенсек, кибералаяқтық соңғы жылы алаяқтықтың ең көп таралған түріне айналған. ҚР Қылмыстық кодексінің 190-бабы «Алаяқтық» бойынша қозғалған қылмыстық істердің жалпы санының (43,5 мың) онлайн құқық бұзушылықтар жартысына жуығын (47,3%) құрады. Тағы 283 қылмыстық іс төлем карталары арқылы алаяқтық бойынша қозғалған.
Бір қызығы, интернеттегі меншікке қарсы қылмыстар ашылу деңгейі төмен. Мәселен, былтыр тергеу органдарының өндірісінде болған 22,9 мың қылмыстық істің (мұнда өткен жылғы қозғалған істері ескерілген) 17,2 мың арыз тергеу кезеңінде үзілген. Яғни, он қылмыстық істің жетеуі сотқа жеткізілмеген. Себебі қылмыскер табылмаған.
Мұндай қылмыстық істердің 11%-ға жуығы (2,5 мың) түрлі себептермен жабылғандықтан, сотқа дейін жетпеген. ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 35 және 36-баптарында оннан астамы көрсетілген. Бұл жерде және қылмыс құрамының болмауы және ескіру мерзімінің өтуі, рақымшылық жасау және басқа да көптеген себептер бар.
2022 жылы тек 15%-ға жуығы, яғни 3,4 мың қылмыстық іс тікелей сотқа жолданған. ҚР Қылмыстық кодексінің 190-бабы бойынша жаза айыппұлды да, 7 жылға дейін бас бостандығынан айыруды да қарастырады. Жазаның ауырлығы көптеген факторға, соның ішінде келтірілген зиянның мөлшеріне, эпизодтардың санына, ауырлататын немесе жеңілдететін жағдайларға байланысты.
Мәселен, былтыр қараша айында Солтүстік Қазақстанда 22 жастағы интернет-алаяқ 6 жылға сотталды. Ол қазақстандықтардан тапсырыс бойынша жиһазды алдын ала төлеммен жылдам жасап беремін деп, 4 млн теңгеден астам ақшасын алдап алып кеткен. Адамдар жарнамадағы уәдеге сеніп, алаяққа ақша аударған. Ақшаны алғаннан кейін құқық бұзушы байланысқа шықпаған. Жәбірленушілерден полицияға небәрі үш-ақ арыз түскенімен, тергеу барысында алданғандар әлдеқайда көп екені белгілі болды. Істе 51 эпизод бар.
Онлайн-сауданы Ішкі істер министрлігінің мамандары онлайн-алаяқтықтың ең көп таралған платформаларының бірі деп атайды. 2022 жылы ол барлық онлайн қылмыстардың 35%-дан астамын құрады (7,2 мың). Схема жоғарыда сипатталған мысалдағыдай: алдын ала төлем негізінде тауарларды, қызметтерді нарықтан төмен бағамен сату туралы қарапайым хабарландыру. Бұл жеке жарнама сайттары да, мессенджерлердегі чаттар да, жалған интернет-дүкендер де болуы мүмкін. Соңғы нұсқа таныс және қауіпсіз болып көрінеді, өйткені оны өнімге сәйкес келмесе немесе ақаулы болып шықса, ақшаны қайтаратын көптеген ірі маркетплейстер белсенді түрде пайдаланады. Тексерілген қызметтерден айырмашылығы, сатып алушылар жалған дүкендерден тауарларды мүлдем ала алмауы мүмкін. Сондықтан полицейлерге тек белгілі интернет-сайттарда сауда жасауға кеңес беріледі.
Кең таралған алаяқтық схемалардың ішінде Fingramota.kz порталының сарапшылары (құрылтайшысы — ҚР Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі, ҚР ҚНРДА) фишинг пен кибершабуылдарды да атайды. Бұл қылмыскерге банк карталары мен жәбірленушінің шоттарынан ақша ұрлауға мүмкіндік беретін адамның жеке деректерін қашықтан бопсалаудың барлық түрлерін қамтиды. Бұл банктің қауіпсіздік қызметкерлерінен, полициядан немесе прокуратурадан түскен қоңыраулар болуы мүмкін. Аңыз жиі пайдаланылады, карта дәл қазір ұрланып жатыр және қалған ақшаны шұғыл түрде сақтау керек, бұл үшін оны «қосалқы» шотқа аудару керек.
