Қазақстанда кейбір адамдар еліміздегі банктер кредитті барлығына бірдей беріп, халықты белшесінен қарызға батырды деген пікірде. Өкінішке орай, мұндай мәлімдемелер, маңызды пікірлер тек үйде ғана емес, әлдеқайда жоғары деңгейлерде де айтылуда. Халық арасында тұтынушылық кредитке қатысты неліктен мұндай ойлар қалыптасуда? Талдайық.
Ең әуелі, осы материалда кредитті мақұлдау мәселесіне толық шолу жасаймыз. Иә, бүгінде Қазақстанда тұтынушылық кредит халықтың қаржылық міндеттерін шешуге мүмкіндік беретін сұранысқа ие қаржы құралы болып қала бермек. Алайда, кез келген адам кредит ала алмайды. Өткен жылдары реттеуші орган енгізген өзгерістер мен шектеулердің салдарынан еліміздегі банктер өздерінің қарыз алушыларға қоятын талаптарын қатаңдатты, олардың төлем қабілеттілігі мен кредиттік тәуекелдерін өте мұқият тексереді. Кредит берушілер кіріс деңгейіне, кредит тарихына және клиенттердің қарыз жүктемесіне ерекше назар аударады. Яғни, егер әлеуетті қарыз алушының өз міндеттемелерін толық орындауға мүмкіндігі болмаса, оған ешкім кредит бермейді, мұны ресми статистика да куәландырып отыр. Себебі банктен кредит алу — бұл қаржылық артықшылық, ал жоғары кредиттік қабілеттілік барлығында бола бермейді.
Демек, кепілсіз кредит барлығына бірдей беріле бермейді және соған сенімді болыңыз. ҚР Ұлттық банкінің ресми деректеріне сәйкес 2024 жылдың төртінші тоқсанында басқа қарыз түрлерімен салыстырғанда, кепілсіз кредиттер бойынша кредиттік өтінімдерді мақұлдау үлесі өте аз болды. Жалпы, төмен көрсеткіш байқалды: кепілсіз тұтынушылық қарыз алуға берілген барлық өтінімдердің тек 29,5%-ы мақұлданды, ал 70%-ын мақұлданбады.
ҚР ЕДБ-да кредит түрлері бойынша мақұлданған өтінімдердің үлесі төмендегідей:
• ірі кәсіпкерлік субъектілерге берілген кредиттер — 60,3%;
• орта кәсіпкерлік субъектілерге берілген кредиттер — 41,2%;
• кепілді тұтынушылық кредиттер — 35,9%;
• шағын кәсіпкерлік субъектілерге берілген кредиттер — 33,1%;
• ипотекалық кредит — 31,2%;
• кепілсіз тұтынушылық кредиттер — 29,5%;
• автокредит — 18,5%.
Жалпы, кредиттік өтінімдерді мақұлдаудың төмен деңгейі халықтың қарыз жүктемесі деңгейінің төмен мәндерімен байланысты. Бұған Халықаралық валюта қорының (ХВҚ) деректері дәлел. Талдау үшін біз үй шаруашылықтарының қарыздары мен кредиттерінің ЖІӨ-ге қатынасының көрсеткішін қолданамыз. Бұл индикатор экономика ауқымындағы халықтың қарыз жүктемесінің деңгейін көрсетеді.
Ең алдымен мынаны айта кетейік, Халықаралық есеп айырысу банкінің (BIS) зерттеуіне сәйкес ЖІӨ-нің өсуіне теріс әсерді күшейту мүмкіндігінің шегі ЖІӨ-нің 80%-ын, үй шаруашылықтарын тұтынуға ықтимал теріс әсерді күшейту шегі ЖІӨ-нің 60%-ын, қарыз жүктемесінің өте төмен деңгейі ЖІӨ-нің 20%-ын құрайды. Осылайша, жүйелік тәуекелдер берешек ЖІӨ-нің 60%–80%-ына жеткен кезде пайда болуы мүмкін (бұл жерде «мүмкін» дегеніміз «пайда болады» дегенді білдірмейді, бұл әлемдегі экономикасы мықты елдердің мысалында көрсетіледі).
Сонымен, ХВҚ-ның жаңа деректері бойынша (ағымдағы жылы жарияланған және толық 2023 жылды қамтиды) Қазақстандағы үй шаруашылықтарының қарыздары мен кредиттерінің ЖІӨ-ге қатынасы небәрі 15,2%-ды құрады, бұл халықаралық «өте төмен» деңгейден (20%) төмен және жүйелік проблемалар туындауы мүмкін деңгейден шамамен 4 есе төмен (60%). Бұл көрсеткіш 70 мемлекетке есептелген және Қазақстан бұл тізімде әлемдегі кредит алу деңгейі ең төмен 15 елдің қатарына кіреді.
Мысалы, көршілес Ресейде қарыз жүктемесінің деңгейі 22,19%-ды құрады, Қазақстанға қарағанда, 7 пайыздық тармаққа артық. Қытайда бұл көрсеткіш 63,67%-ға жетті.
Еуропа мен Америка елдерінде, соның ішінде дамыған мемлекеттерде көрсеткіштер айтарлықтай жоғары. Мысалы, үй шаруашылықтары берешегінің ЖІӨ-ге қатынасы Канадада 102,21%-ға, Швейцарияда 126,5%-ға, АҚШ-та 72,9%-ға, Ұлыбританияда 77,8%-ға, Швецияда 83,4%-ға, Норвегияда 86,48%-ға, Францияда 62,63%-ға жетті. Сондай-ақ дамыған екі Азия елін де атап өтейік, Жапонияда көрсеткіш 65,66%-ды, Оңтүстік Кореяда 93,54%-ды құрады.
Экономикасы жеткілікті деңгейде дамыған елдерге келетін болсақ, жағдай мынадай: Бразилияда үй шаруашылықтарының қарыздары мен кредиттерінің ЖІӨ-ге қатынасы 34,9%-ды, Чилиде 46,34%-ды, Үндістанда 39,16%-ды, ОАР-да 33,92%-ды, Таиландта 86,88%-ды, Малайзияда 69,41%-ды құрады.
Мұның бәрі нені білдіреді? Біріншіден, Қазақстан халқының қарыз жүктемесінің (кредит алу) деңгейі төмен, көптеген басқа елдерге қарағанда бірнеше есе аз. Сондай-ақ ол әлемдегі ең ірі қаржы институттары талдаушыларының халықаралық стандарттары бойынша да төмен. Екіншіден, қарыз жүктемесінің жоғары деңгейі ел экономикасының дағдарысқа ұшырағанын білдірмейді. Дамыған мемлекеттерде кредиттер қаржы жүйесінің ажырамас бөлігі және азаматтардың төлем қабілеттілігінің маңызды құралы болып табылады.
Сонымен қатар ХВҚ деректеріне сүйенсек, әлемдегі қарыздар мен кредиттердің ЖІӨ-ге қатынасы жыл сайын өсіп келеді, бұл қалыпты жағдай. Қазақстанда оның өсуі де қалыпты, тіпті, ұзақ мерзімді перспективада ең жоғары мәндермен салыстырғанда, көрсеткіштің төмендегені байқалады.
