Қазақстанда бірнеше жыл бойы май өңдеу кәсіпорындарының жүктемесі төмен болып келеді. 2019 жылы осындай зауыттарда тазартылған күнбағыс майын шығару жөніндегі жабдықтың орташа жылдық қуатын пайдалану 32,9%, тазартылмаған май өндіру бойынша — 44,3% шегінде болды. Төрт жылдан кейін, 2023 жылдың қорытындысы бойынша, бұл көрсеткіштер өспей, есесіне, 2-3 пайыздық тармаққа қысқарды. Бұл ҚР СЖжРА Ұлттық статистика бюросының (ҰСБ) деректері.
Бұл ретте елімізде күнбағыс егіс алқаптары мен май өндіру көлемі өсуде. Алдын ала мәліметтер бойынша, бұл майлы дақылдың егіс алқабы 2024 жылы 1,3 млн гектарға жетті — бұл 2019 жылмен салыстырғанда 57,3%-ға көп.
Егіс алқабының ұлғаюымен күнбағыс тұқымын жинау көрсеткіштері де өсті. Өндіріс 2019 жылдан 2023 жылға дейін 47,4%-ға, 838,7 мың тоннадан 1,2 млн тоннаға дейін ұлғайды. Бұл майлы дақылдың қоры артты. Экспорт 55,7%-ға қысқарды. Өз бетінше қайта өңдеу 2019 жылмен салыстырғанда 3,6 есе көп: 350,7 мың тоннаға қарағанда 1,2 млн.
Өндіріс өскен кезде май өңдеу зауыттарының жүктемесі неге төмен болып қалады? Мәселе елімізде қайта өңдеу қуаты артып бара жатқанында. ҰСБ мәліметтері бойынша, 2019 жылы ҚР-да өсімдік майын өндіретін 14 кәсіпорын жұмыс істеген. Олардың жалпы орташа жылдық қуаты 785,5 мың тоннаны құрады. 2023 жылы зауыттар саны 24-ке, ал қуаты 1,3 млн тоннаға дейін өсті. 2024 жылдың шілдесінде 28 май зауыты болды. Бұл кәсіпорындардың барлығы бір-бірімен шикізат үшін бәсекелеседі.
Статистикаға сүйенсек, осы бірнеше жыл ішінде күнбағыс майын өндіру көрсеткіштері де күрт өсті. Өткен жылдың қорытындысы бойынша елімізде 534,2 мың тонна май шығарылды — 2019 жылмен салыстырғанда 65,4%-ға артық. Ағымдағы жылдың қаңтар–шілдесінде осы өнімнің 369 мың тоннасы өндірілді (2023 жылдың сәйкес кезеңіне 25,8% қосылды).
369 мың тонна — бұл елдің ішкі нарығы үшін өте көп. Ағымдағы жылдың жеті айында Қазақстанда 151 мың тонна күнбағыс майы, яғни жартысынан азы сатылды. Қалғаны экспортқа кетті. Шын мәнінде, тұқымдарды емес, қайта өңделген өнімді шетелге сату — үкімет фермерлер мен өңдеушілерге қоятын басты мақсат. ҰСБ мәліметтері бойынша, экспортталатын күнбағыс майының өндіріс көлемінен үлесі соңғы жылдары айтарлықтай өсті. Мысалы, егер 2019 жылы өндірілген май көлемінің төрттен бір бөлігі ғана шетелге сатылса, 2024 жылдың шілдесінде бұл көрсеткіш 73,5% құрады.
Осындай жоғары деңгейге жету үшін билік күнбағыс тұқымын шетелге сатуға экспортқа квота, толық тыйым салу немесе экспорттық баж салығын енгізді. Қазіргі уақытта шетелге әкетуге тыйым салынбағанымен, көтерме саудагерлер баж төлеуге мәжбүр. Дегенмен, бұл ауыл шаруашылығы өндірушілері мен трейдерлерді шетелдік сатып алушыларға ондаған мың тонна май шикізат сатуын тоқтатпайды. Айта кету керек: шетелге жеткізу көлемі бірнеше жыл қатарынан айтарлықтай азайып келеді. Егер 2019 жылғы қаңтар–желтоқсанда елден 536,8 мың тонна күнбағыс тұқымы шығарылса, 2023 жылы бұл сан 237,8 мың тонна болған. Ағымдағы жылы жеткізу көлемі қайтадан төмендеді: алғашқы жеті айда экспортқа 80 мың тонна тұқым жөнелтілді — 2023 жылғы қаңтар–шілдеге қарағанда 37,3%-ға аз.
Қосылған құн өнімі үшін шикізат ретінде тұқымдар отандық май зауыттарының жүктелмеуі проблемасы болған кезде шетелге сатылады деген идеяны Сенат депутаттары стратегиялық тұрғыдан дұрыс емес деп санайды. Сенаторлар премьер-министрдің атына берген сауалында Қазақстанның Орталық Азияда күнбағыс тұқымын өндірудің ең үлкен әлеуеті бар екенін және оны егіс алқаптары мен қайта өңдеуді ұлғайта отырып пайдалану қажеттігін атап өтті. Депутаттардың пікірінше, елде Өзбекстан енгізгендей қорғаныс шараларын заңнамалық тұрғыдан бекіту қажет: шикізат экспорты жабық, тек дайын өнім шетелге сатылуға жатады.
ҚР майлы дақылдарды қайта өңдеушілердің Ұлттық қауымдастығында шикізат экспортынан басқа, саланың одан әрі дамуына кедергі келтіретін тағы бірнеше түйткілді атады. Солардың бірі — мұнай өнімдерін терең өңдеуге арналған жабдықтарды сатып алуға инвестициялық субсидиялаудың болмауы. Қазіргі уақытта ең қарапайым тазартылмаған майды өндіру қуаты тазартылған майды шығару қуатынан төрт есе көп. Егер май зауыттары жеңілдетілген қаржыландыруды ала алса, бұл басқа өнімдер — майонез, маргарин, кетчуп, лецитин және т. б. өндірісін ұлғайтуға мүмкіндік береді.
